PRVI INTERNET SAJT POSVECEN BEOGRADSKOJ TVRDJAVI

Razgledanje u pratnji strucnog vodica    © Branko Rabotic 1998-2006 


English version

Home | Razgledanje | Istorija | Bilo je to... | Foto tura | Plan
Literatura | Recnik fortifikacija  | Odjeci akcije  | Utisci ucesnika 

Bilo je to nekada davno...

Razgledanje Beogradske tvrdjave po specijalnom programu obiluje zanimljivim pricama, koje saopstavaju vodici pokazujuci pojedine delove tvrdjave i njene spomenike. 

U sadrzaju razgledanja nalaze se i sledece teme:

Tragom rimskog Singidunuma… 
Beogradski carstvujuci grad u doba srpske renesanse…     
Legende o dobrom gospodinu, despotu Stefanu Lazarevicu… 
Na pragu despotovog dvorca: tu su ziveli Stefan i Jelena… 
U pohode Mitropolitskom dvoru Donjeg grada… 
Kako su funkcionisali mostovi Beogradskog grada? 
Kako je 1456. najavljivana vazdusna opasnost od turskih topova? 
Rajski izvor na cesmi Mehmed-Pase Sokolovica… 
Hriscanski graditelj turske tvrdjave: u korist stete svog gospodara! 
Tajna turskog turbeta u Gornjem gradu… 
Austrijanci na tvrdjavi: graditelji u ulozi rusitelja! 
Tvrdjava koje vise nema: Nikola Doksat, tragican kraj zivota i dela… 
Skriveni prolazi Beogradske tvrdjave… 
I strucnjaci u dilemi: zagonetke Beogradske tvrdjave…

U cilju ilustracija programa razgledanja na ovom sajtu predstavljeno je nekoliko kracih prica o Beogradskoj tvrdjavi i njenim spomenicima.

  Na pragu dvora despota Stefana Lazarevica
  Tri kapije u jednom bedemu
  Rajski izvor Mehmed Pase Sokolovica
  Velike opsade Beograda 1440-1521. 

Na pragu dvora despota Stefana Lazarevica
  Naredna prica

Uz severozapadni bedem Gornjeg grada, u neposrednoj blizini Defterdarove kapije, smestene su iskopine ulaznog kompleksa tzv. Unutrasnjeg utvrdjenja. Ova citadela, prvobitno nastala kao vizantijski kastel (malo utvrdjenje) u XII veku, zauzimala je severozapadni ugao gornjogradskog terena. U prvoj polovini XV veka, tu se nalazio zamak sa dvorom despota Stefana Lazarevica, u vreme kada je Beograd prvi put u svojoj istoriji postao prestonica srpske drzave (1404-1427), njen najveci grad, privredni, kulturni i duhovni Medju danas konzerviranim arheoloskim ostacima, samo jedan deo pripada despotovom periodu; ostali su ili iz XII veka (severna kapija vizantijskog kastela gradjena materijalom iz rimskog doba) ili iz kasnijeg, turskog  doba (ostaci stubova - nosaca mosta i donjeg dela kule). Od nekadasnje despotove citadele, posetilac danas moze da vidi samo skromne ostatke ulaza, ispred kojeg se nalazio pokretan most.

Ovde, na Gornjem gradu, ziveo je despot Stefan sa svojom zenom Jelenom, kcerkom djenovskog gospodara grckog ostrva Lesbos (Mitilini). Upoznao ju je na tom egejskom ostrvu, nakon sto je u Carigradu dobio titulu despota iz ruku carskog namesnika. Veridba izmedju naocitog srpskog vladara i lepe i imucne Italijanke (iz cuvene djenovljanske trgovacke porodice Gateluzzi) obavljena je na licu mesta, a nesto kasnije Jelena dolazi u Beograd na vencanje. U prvoj cetvrtini XV veka jos jedno svecano vencanje obavice se na despotom dvoru u Beogradu: ovog puta izmedju Stefanovog sestrica Djurdja Brankovica i njegove solunske verenice Irine (Jerine) Kantakuzen. O kasnijoj sudbini despotice Jelene ne zna se gotovo nista, cak ni na koji je nacin zavrsila svoj kratki zivot.

U politicki veoma tesko vreme za Srbiju, na ovom dvoru vladala je dostojanstvena atmosfera. Tome je doprinosila licnost samog vladara, ali i protokol cije je postovanje na dvoru bilo obavezno. Vise detalja o tome ostavio je despotov biograf Konastantin Filosof. Inace, Stefan je kao covek bio strog i prema sebi i prema drugima, pravican, suzdrzan (osim kada bi prevagnula njegova plahovita narav!). Krasile su ga brojne vrline, pa je upamcen kao izvrstan ratnik, vitez od reci, mudar diplomata, covek sa manirima… Prijatelji su ga iskreno voleli, a neprijatelji - i protiv svoje volje - morali su da ga postuju. Bio je brizan prema rodbini, sto je u vise navrata pokazao pokusavajuci da sa zavidnim bratom Vukom izgladi odnose, spremnoscu da se sa odmetnutim sestricem Djurdjem Brankovicem konacno pomiri, kao i gradeci dom svojoj najmladjoj sestri Oliveri - kada se ona iz Turske vratila u Srbiju - i to u neposrednoj blizini dvora.

U sastavu citadele, osim dvorskog kompleksa (sa riznicom, kapelom i bibliotekom), nalazila se posebno utvrdjena donzon kula po imenu Nebojsa, koju je despot - kako veli narodno predanje, izgradio po savetu sv. Petke. Sa svojih cetrdesetak metara visine, bila je to najvisa kula Beogradskog grada.

Despotov biograf, Konstantin Filosof, ocigledno odusevljen srpskom prestonicom, njenim ubrzanim rastom i ukupnim izgledom, ali i samom licnoscu svog domacina - despota Stefana, velica Beogradski grad kao carstvujuci i poredi ga sa Jerusalimom ("Jer u vaseljeni ne videsmo slicnosti Jerusalimu.."). Za upoznavanje Beograda u ovom periodu, znacajni su i zapisi francuskog putnika Bertrandona d' la Brokijera, koji je grad posetio nakon smrti despota Stefana. 

Unutrasnji grad kao posebno utvrdjenje u okviru beogradskih fortifikacija tesko je stradao u austrijsko-turskim borbama krajem XVII veka.

Arheoloska istrazivanja na ovom lokalitetu sistematski su obavljana do 1980. godine. Rukovodilac istrazivackog projekta bila je dr Marija Bajalovic - Hadzi-Pesic, koja je o rezultatima radova i o ovoj temi, publikovala vise tekstova.

(Struktura srednjovekovnog zamka: Shematski prikaz)

Tri kapije u jednom bedemu
Prethodna prica
Naredna prica

Jugoistocni bedem Gornjeg grada, u kojem se nalazi Sahat kapija sa kulom, u osnovi je nastao tokom vladavine despota Stefana Lazarevica u Beogradu (1404-1427). Tada je u bedemu postojala Juzna kapija (kao glavni ulaz u srednjovekovno utvrdjenje i prestonicu). Despotov biograf, Konstantin Filosof, obavestava nas i o drugim kapijama Beogradskog grada (Istocna, Zapadna i Severna). Juzna kapija danas nije u funkciji, niti se njeni ostaci mogu videti sa spoljasnje strane bedema. Njen polozaj uocava se iz unutrasnjosti Gornjeg grada, pedesetak metara zapadno od Sahat kapije (taj prostor ogradjen je limenom ogradom).

Krajem XVII veka, u okviru popravke ostecenog jugoistocnog bedema, venecijaski graditelj u austrijskoj, a zatim i turskoj sluzbi, Andrea Kornaro, izgradio je danasnju Sahat kapiju. Sam bedem je tom rekonstrukcijom dobio novo spoljno lice (zid sa nagibom), kao i ispunu od zemlje, pa su se  srednjovekovni ostaci nasli unutar novog bedema. Nad Sahat kapijom istice se odlicno ocuvana barokna  kula, nastala u XVIII veku. U prolazu kapije mogu se i danas videti ostaci originalne austrijske tanke opeke iz vremena gradnje (svod prolaza).

Prilikom sledece, velike rekonstrukcije Beogradske tvrdjave, koja je izvedena tokom prve polovine XVIII veka po projektu Nikole Doksata de Moreza, Austrijanci su u istom bedemu otvorili novu kapiju. Posto je u to doba ispred bedema i rova, u kojem su danas oruzja Vojnog muzeja, nastao jugoistocni bastioni front sa glavnom tvrdjavskom kapijom, trebalo je njenoj osi podrediti polozaj kapije jugoistocnog bedema Gornjeg grada. Tako je, radi simetrije, nastala nova, barokna kapija, dok je stara - Kornarova, izgubila funkciju… Shodno odredbi Beogradskog primirja iz 1739, Austrijanci su porusili bastioni front ispred bedema.

Uskoro, Turci pristupaju izgradnji novog bastionog fronta ispred Gornjeg grada (sa danasnjom Stambol kapijom II) i, iz sada nejasnih razloga, zazidom zatvaraju baroknu austrijsku kapiju jugoistocnog bedema Gornjeg grada, ponovo otvarajuci onu iz Kornarovog doba!

Iako i danas zazidana na spoljasnoj strani bedema (opekom), barokna kapija je arheoloski istrazena i reastaurisana. Tom prilikom otkriveni su ostaci originalnog podnog zastora: kaldrma u sirini prolaza i trotoar od opeke sa obe strane. U ovom prostoru danas je smestena Izlozba o istorijatu Beogradske tvrdjave, Zavoda za zastitu spomenika kulture grada Beograda i Vojnog muzeja (ulaz iz Gornjeg grada, pored Sahat kapije).

Detaljnije informacije o ovoj temi: dr Marko Popovic, Beogradska tvrdjava, Arheoloski institut, Beograd 1982. 

(Struktura artiljerijske fortifikacije: Shematski prikaz)

"Rajski izvor" Mehmed Pase Sokolovica
Prethodna prica
Naredna prica

U senovitom kutku Gornjeg grada Beogradske tvrdjave, u neposrednom susedstvu Defterdarove kapije, nalazi se Turska cesma. Ovaj jedini urbani objekat preostao danas na tvrdjavi, potice iz XVI veka. Mnogi posetioci ovog dela tvrdjave i ne znaju da je u pitanju jedina sacuvana zaduzbina Mehmed-pase Sokolovica u Beogradu!

Srbin iz Bosne, jos kao decak bio je poturcen (uzet dankom u krvi) i vaspitavan u Carigradu. Zbog izuzetnih sposobnosti, uzet je u dvorsku sluzbu i stekao poverenje sultana Sulejmana Velicanstvenog. Godine 1565. postaje veliki vezir, sto je bila najvisa titula u carstvu (sultanov savetnik). Licni uticaj Mehmed-pase Sokolovica narocito ce doci do izrazaja u vreme sultana Selima II, posle cije smrti dospeva u nemilost njegovog naslednika i biva ubijen. Bez obzira sto je podigao veci broj zaduzbina u svom rodnom kraju i Beogradu, jedine dve koje su do danas sacuvane su most na Drini kod Visegrada (1571) i cesma na Beogradskoj tvrdjavi.

Cesma u nekadasnjem rovu ispred ulaza u tzv. Unutrasnji grad (citadela nastala prvobitno kao vizantijski  kastel u XII veku, potom kompletno ponovo izgradjena u doba despota Stefana Lazarevica), podignuta je u drugoj polovini XVI veka i danas je sacuvana u dosta izmenjenom stanju… U doba turske uprave, Beograd je posedovao vodovodnu mrezu, ciji je jedan krak napajao vodom i Gornji grad. Ne moze se odbaciti mogucnost i da je ova cesma bila u funkciji ondasnje dzamije sultana Sulejmana, koja se nalazila na Gornjem gradu. U vreme kada su Austrijanci isvrsili veliku rekonstrukciju Beogradske tvrdjave, u prvoj polovini XVIII veka, rov u kojem se nalazila cesma bio je zatrpan, kako bi se otvorio prolaz kroz Defterdarovu kapiju prema Donjem gradu. Tom prilikom, cesmi je u znatnijoj meri promenjen izgled. Ipak, jedan kraj austrijske vodovodne mreze vodio je iz pravca Knez Mihailove ulice do rezervoara cesme. Pred II sv. rat, izvrseno je otkopavanje cesme, oslobadjanje delova fasade, kao i uredjenje okolnog prostora.

Cesma je gradjevina pravougaone osnove, dimenzija 7,50 x 6,30 m. Posto je podignuta u rovu, jednom se fasadom naslanjala na spoljnu stranu rova, dok su ostale tri fasade bile slobodne. U vezi sa takvim polozajem cesme, pretpostavlja se da je sluzila i kao oslonac nepokretnog dela mosta koji je, u tursko doba, vodio preko rova u Unutrasnji grad. (Kao drugi drzaci ovog mosta sluzili su kameni stubovi, ciji se konzervirani ostaci i danas mogu ovde videti).

Na svojim slobodnim stranama, cesma je imala dekorisane fasade sa lulama za isticanje vode. Najbolje je ocuvana severozapadna, bocna fasada cesme, koja se dugo vremena nalazila pod zemljanim nasipom. Zanimljiv detalj na toj strani cesme predstavlja korito od kamenih ploca, spojenih gvozdenim spojnicama, ocuvano u celini. Pretpostavlja se da je cesma prvobitno bila visoka oko 4,5 metra.

Evlija Celebija obavestava da se na cesmi nalazio i poseban zapis sa sledecim tekstom: Dodji beze, ako zelis, da na ovom svetu pijes s rajskog vrela. Istine radi, ovaj putopisac navodi za istu cesmu jos jedan, nesto drugaciji zapis.

Detaljnije o ovoj temi: dr Marko POPOVIC, Cesma Mehmed Pase Sokolovica,  Godisnjak grada Beograda, knj. XXVII, 1980. 

Velike opsade Beograda 1440-1521. 
Prethodna prica
Vrh stranice

Tokom XV i u prvoj cetrvrtini XVI veka, Beogradska tvrdjava bila je izlozena opsadama od strane Turaka.

Opsada Beograda 1440. godine

Posle smrti despota Stefana Lazarevica 1427. godine, Beograd su ponovo preuzeli Madjari. U rano prolece 1440, turski sultan Murat Drugi krece sa velikom vojskom ka Beogradu, gde je pristigao verovatno tokom meseca aprila. Turci su, osim uobicajenog naoruzanja za pesadiju i konjicu, posedovali i razlicite opsadne sprave za bacanje kamenja, kao i topove koje su pravili i na licu mesta. Vise desetina turskih brodova takodje je dovedeno i rasporedjeno na Dunavu i Savi. Turci su planirali da ovom flotom blokiraju grad sa recne strane i tako onemoguce opsednutoj tvrdjavi uredno snabdevanja hranom, kao i dolazak pojacanja.

Beogradska tvrdjava je u vreme ove opsade jos uvek imala izgled iz doba despota Stefana Lazarevica, izgled dobro utvrdjenog srednjovekovnog grada sa dvojnim bedemima i dubokim rovovima. Ugarska posada raspolagala je, osim puskama, i odredjenim brojem topova, koje pominje i putopisac Bertrandon d' la Brokijer sedam godina ranije.

U pokusaju da zauzmu grad, Turci su ga neprestano gadjali topovskim kuglama. Kopali su i podzemne kanale - lagume, punili ih eksplozivnim materijalom kako bi izvrsili diverzije. Branioci su za takve namere osvajaca saznali i kopali su slican kanal u suprotnom pravcu. Zatim bi u kanalu izazvali pozar i tako osujecivali namere osvajaca. Krvave i zestoke borbe vodjene su i na samim bedemima grada. Penjuci se uz lestvice, izvestan broj janicara uspeo je da prodre preko bedema, ali su tu susreli zilav otpor branilaca.

Posle visemesecne opsade, sultan Murat je morao da se povuce i u kasnu jesen 1440. godine, Beograd se oslobodio turske vojske i opsade. Gradski bedemi znatno su stradali, a ni broj zrtava na strani branilaca (tacni podaci su nepoznati) sigurno nije bio zanemarljiv.

Opsada Beograda 1456. godine

Ovo je, sigurno, jedna od najcuvenijih bitaka za Beograd u njegovoj istoriji. Uspesan ishod odbrane Beograda od turskog napada proslavio je grad nad uscem Save u Dunav i doneo mu medju evropskim hriscanima toga doba epitet Bedem hriscanstva.

Beograd je u vreme ovog turskog napada i dalje bio u ugarskim rukama, ali je grad u odnosu na prethodnu opsadu bio, u medjuvremenu, dodatno utvrdjen (barbakanima u Gornjem i Donjem gradu). Nesredjena politicka situacija u Ugarskoj i nespremnost kralja Ladislava da brani juznu granicu svoje zemlje, ostavili su odbranu grada savesti pojedinaca. Medju njima, kao branioci Beograda, narocito su bili zasluzni erdeljski vojvoda Janko Hunjadi (Sibinjanin Janko) i franjevacki verski vodja Jovan Kapistran. Prvi je vec bio stekao glas odlucnog i hrabrog borca protiv Turaka, dok je drugi privlacio i animirao mase svojim vatrenim propovedima.

Veliku tursku vojsku (procenuje se ukupno oko 100.000 ljudi) poveo je na osvajacki pohod sposobni sultan Mehmed Drugi ("Zakonodavac"), osvajac Carigrada. Pored raznih ratnih sprava, potrebnih za osvajanje utvrdjenja, Turci su posedovali i topove, za koje je korisceno djule tesko 220 kg. Zanimljivo je da su topove lili i na licu mesta, a njima su rukovali stranci u turskoj sluzbi: Italijani, Nemci, Madjari i drugi. Osim kopnene vojske, sultan Mehmed je racunao i na flotu svojih brodova na tri vesla, prethodno izgradjenih na Moravi.

Na strani branilaca ucestvovalo je oko 10-20.000 ljudi. Turci su bespostedno bombardovali grad i danju i nocu, narocito gadjajuci gradske bedeme i pojedine kule. Posledica bombardovanja bila je steta ne samo na gradskim bedemima, vec i u civilnom delu naselja (Donji grad). Turska flota pobedjena je na Dunavu 14. jula i tako je otvoren recni prilaz gradu za hriscanske tovare i pojacanja u ljudstvu. Nedelju dana kasnije zapoceo je opsti turski napad na grad. Koliko je zestoka bila ova borba, ilustruje i svedocenje jednog ocevica, koji pominje vrapca pogodjenog sa tri strele! Posebno osmisljenom i dobro sinhronizovanom akcijom bacanja zapaljenog pruca na Turke koji su se peli uz bedeme, uspesno je odbijen glavni turski napad. Borbe su se, potom prenele na teren izvan grada, ali se uskoro turska vojska povukla u bezaniji. 

Opsada Beograda 1521. godine

Posle neuspesnih pokusaja da tokom XV veka osvoje Beograd, Turci su u leto 1521. godine preduzeli veliki pohod. Mladom sultanu Sulejmanu Drugom ("Velicanstveni") u ostvarenju davnasnjeg turskog cilja na ruku je isla politicka situacija u Ugarskoj. Ogorceni unutrasnji sukobi u zemlji, nemoc i insolventnost kralja Lajosa Drugog, kao i nedostatak pojedinaca kvaliteta jednog Janka Hunjadija, otvarali su turskom sultanu put za konacno zauzimanje Beograda. I u samom gradu situacija je bila losa: vojna posada bila je gotovo minimalna i neuredno placana, oruzja i municije bilo je malo za iole ozbiljniju i duzu opsadu, a nestasica zivotnih namirnica poprimala je obelezje gladi. Beograd u odbrani nije mogao da racuna ni na pomoc srpskih sajkasa, posto su oni bili duboko nezadovoljni kako zbog nenaplacenih plata, tako i zbog ponizavajucih postupaka ugarskog kralja i drzavnog blagajnika prema njima.

U drugoj polovini maja, 1521, velika i odlicno opremljena turska vojska (ukupno oko 100.000 ljudi) krenula je iz Carigrada prema severu. Turci su posedovali veliki broj topova i raznih opsadnih sprava, barut, olovo, drvenu gradju, kamene kugle za topove. Pocetkom jula, Turci su izvrsili uspesan napad na Sabac. Po sultanovom nalogu, izgradjen je pontonski most na reci Savi, kako bi se vojska mogla prebaciti na drugu obalu reke. Cilj je bio da se Beograd napadne sa sremske strane, iz pravca Zemuna. Iako su se i pre pada Zemuna u turske ruke, pojedine turske jedinice kao prethodnica nasle pred Beogradom, prava opsada grada pocela je u drugoj polovini jula. Turska vojska intenzivno je bombardovala gradska utvrdjenja i, narocito, gradske kule. Narednog meseca, Beograd je bio opsednut sa svih strana - i sa kopna i sa vode. Poceli su i jurisi na varos, u kojoj je uglavnom boravio srpski zivalj. Nakon pocetnih neuspeha, sultan je naredio da se grad bombarduje i sa Ratnog ostrva, a zapocela je izgradnja pontonskog mosta na Savi.

Osmog avgusta, Turci su uspeli da zauzmu Donji grad, a preziveli stanovnici su utociste nasli u Gornjem gradu, gde je bila ugarska posada. Sa ulaskom u varos, Turci su poceli da kopaju podzemne kanale - lagume, zeleci da eksplozivom izazovu urusavanje gradskih bedema i kula. Bitka je vrhunac dostigla krajem avgusta. Bez pomoci sa strane, branioci nisu imali nikakvu sansu. Konacno, gradske vlasti odlucile su se na predaju, sto je i ucinjeno 28. avgusta. Sledeceg dana, turska vojska zaposela je tvrdjavu.

Srpski zivalj je posle ove opsade bio deportovan u Carigrad, a sultan je ovoj tuznoj koloni dozvolio da nosi sa sobom samo najnuznije licne stvari i dve dragocene srpske svetinje: mosti svete Petke i ikonu Bogorodice.

Od 1521. godine, Beograd je prestao da bude Bedem hriscanstva.

Detaljnije o ovoj temi: dr Jovanka KALIC-MIJUSKOVIC, Beograd u srednjem veku, SKZ, Beograd 1967.

Ocenite ovaj sajt!
Od Vase ocene zavisi pozicija ove prezentacije (i Beogradske tvrdjave!) u okviru najvece selekcije 
web sajtova posvecenih zamkovima i tvrdjavama u svetu. Raspon ocena: 1 (min) - 10 (max).

Razgledanje beogradske varosi
 Posetite i ovu nasu prezentaciju (otvara se u novom prozoru).